olovo

Pa i pored toga što su i u Olovu postojali svi uslovi da se naročito nakon dolaska druga Tita na čelo Komunističke partije Jugoslavije 1937. godine, obnovi rad partijske i sindikalne organizacije, do toga nije došlo. Naime, pored većeg broja radnika koji su bili zaposleni na željeznici, privatnim pilanama i šumskim radilištima, u Olovu je, u periodu između 1937. i 1941. godine radio, ili se tu duže zadržavao, izvjestan broj KPJ bliskih ljudi, od kojih su neki od ranije pripadali naprednom radničkom i studentskom pokretu. Tako su tu, pored ostalih, živjeli i radili šumar Jagoš Popivoda, kod koga je u nekoliko navrata dolazio njegov brat Krsto Popivoda, dr Đorđe Dragić, Dušan Blagojević, Joža Izrael, Nenad Todorović, Mara Osolnik-Rupena, a neposredno pred rat stigao je i Ejub Hadžajlić, član KPJ, koji se zaposlio kao predradnik na pilani Fehima Jamakovića.
               Što se tiče susjednih mjesta nešto više naprednih ljudi bilo je na Glasincu, u Birču i Varešu, odnosno Han-Pijesku, gdje je jedno vrijeme boravio i djelovao i Todor Vujasinović, s kojim su bili povezani i neki drugovi iz Olova. Osim toga, neposredno nakon formiranja Oblasnog komiteta KPJ za oblast tuzlansku (krajem 1938. godine) za njega je direktno bio vezan i Ejub Hadžajlić, tada jedini član KPJ u olovskoj opštini. On je dobio zadatak da razvije političku aktivnost među pilanskim radnicima, da bi se stvorili uslovi za formiranje partijske ćelije u Olovu.
               Na okupljanju ljudi bliskih KPJ radio je i Todor Vujasinović, koji je preko dr Đorda Dragića i inž. Jože Izraela dijelio zabranjenu marksističku literaturu i širio marksističke i komunističke ideje, i tako direktno uticao na političko opredjeljenje Vlade Pokornog, Isidora Levija, Inge Pokorne, Vojke Babunović, Nevenke Mitrović, inž. Dušana Blagojevića, Braće Ozmo, Nenada Todorovića i drugih. Koliko se Vujasinović sjeća, Vlado Pokorni je već 1938. godine bio primljen u SKOJ. Pošto se isti školovao u Tuzli, vjerovatno je tamo zajedno sa tuzlanskom omladinom, bio uključen u napredni omladinski pokret.
Cjelokupnu svoju aktivnost Vujasinović je morao da obavlja pod veoma teškim uslovima i u dubokoj ilegalnosti, a oni sa kojima je Vujasinović politički radio, često nisu znali - jedan za drugog. Tako je, npr., veza sa Jožom Izraelom održavana pod firmom nabavka građe za neko preduzeće u Prijedoru, dok je kontakt sa Đorđem Dragićem zasnovan na poznanstvu iz đačkih klupa.
                  Zahvaljujući strogoj ilegalnosti u kojoj se odvijala ova aktivnost žandarmerija i brojni policijski konfidenti, koji su budno pratili kretanje i djelatnost Vujasinovića i ostalih naprednih ljudi, nisu mogli da dođu do konkretnih saznanja o tome šta se to radi u Olovu i kakvog su karaktera bile veze između Vujasinovića s jedne, i Dragića, Izraela i drugih naprednih ljudi, s druge strane.
                  S obzirom na situaciju koja je bila stvorena političkom aktivnošću Dragića, Izraela, Blagojevića, Hadžajlića, Todorovića, Pokornog i drugih, kao i na veliki broj zaposlenih na željeznici, šumskim radilištima i pilanama, postojali susvi uslovi da se i u Olovu formira partijska organizacija. Toga mišljenja je bio i dr Đorđe Dragić, koji je kao ljekar dolazio u kontakt sa velikim brojem šumarskih radnika, odnosno koga je stanovništvo olovske opštine veoma cijenilo. Dolazeći u kontakt sa radnicima Dragić je, naravno veoma oprezno, sa njima razgovarao o fašističkoj opasnosti koja se već bila nadvila i nad našom zemljom, ali i o teškom položaju zaposlenih, slaboj zaštiti na radu zbog čega je i bilo dosta povreda i eksploataciji kojoj su zaposleni bili izloženi itd.61) Medutim, pošto ni on sam nije u to vrijeme bio član KPJ, njegova djelatnost se i svodila samo na širenje naprednih ideja, ali ne i na stvaranje organizacije KPJ. Značajan doprinos širenju naprednih ideja dala je i Mara Rupena-Osolnik, koja je kao stručna učiteljica 1938. godine stigla na područje olovske opštine. Iako nije bila član KPJ njena cjelokupna aktivnost i to ne samo kulturno-prosvjetni rad, nego i na planu širenje naprednih ideja, bilo je na liniji Partije, tako da ni rezultati nisu izostali. A njene učenice: Urleta, Joka, Džemila, Ruža, Šemsa, Marica, Ljilja, Fadila i druge bile su misionari u širenju prosvjete, ali i bratstva i jedinstva na području olovske opštine. Jer, shvatanje jedne konzervativne i zaostale sredine u kojoj se striktno vodilo računa o tome da ne dođe do druženja muslimanske sa srpskom i hrvatskom omladinom, bilo je pobijeđeno i to zahvaljujući, između ostalog, i Mari Rupeni i njenim koleginicama Dušanki Kandić i Nevenki Popović.
              Dok se nalazila u Kalini, Gurdurićima, Kolakovićima i Miljevićima Mara Rupena se pored mještana tih sela povezala i sa Hasanom Odobašićem iz Tuzle, članom KPJ od 1929. godine, koji je u ovaj kraj donosio naprednu literaturu dajući je na čitanje mještanima nekih sela, kao i samoj Mari Rupeni.
                Dok se nalazila u Olovu Mara Rupena je, kao član »Društva seoskih mladića i djevojaka Slovenije« primala list »Grude«, preko koga su komunisti Slovenije širili napredne ideje. Družeći se sa roditeljima svojih učenica, kao i sa ostalim mještanima Olova i okolnih sela, Mara Rupena je, kroz razgovor, upozoravala stanovništvo ovog kraja da se sve više Jugoslavija približava fašističkoj Njemačkoj, a razgovaralo se i o ostalim političkim zbivanjima kod nas i u svijetu.
               Ovakva aktivnost Mare Rupene naišla je na veliki otpor konzervativnog svijeta, a posebno onog dijela katoličkog i muslimanskog življa koji je u okupljanju muslimanske, srpske i hrvatske ženske omladine vidio veliku opasnost, zbog čega su i bile preduzete mjere da se onemogući njen rad. Međutim, zahvaljujući podršci koju su ovoj stručnoj učiteljici pružale napredne snage olovske opštine misija Mare Rupene je sa uspjehom okončana.
               Prema tome, ako bi pokušali sumirati aktivnost naprednih snaga olovske opštine neposredno pred izbijanje drugog svjetskog rata, onda bi se moglo reći da je ta aktivnost bila usmjerena na upoznavanju stanovništva sa opasnošću koja se bila nadvila nad našom zemljom, tj. o otvorenoj orijentaciji vlade Cvetković - Maček na fašističke zemlje i njenoj povezanosti sa osovinom Rim - Berlin, što je dovelo do dalje fašizacije zemlje itd. Ove napredne snage, suprotstavile su se i raspirivanju šovinističkih strasti i stvaranju mržnje izmedu Srba, Muslimana i Hrvata. Ovo raspiravanje šovinističkih strasti koje su »u stvari značile pripremu za bratoubilačko klanje do koga je došlo u toku okupacije«, radili su razni fašistički i frankovački elementi, predstavnici velikosrpske i velikohrvatske buržoazije, i to pod parolom »Bosna je srpska«, odnosno »Bosna je hrvatska«, »Srpstvo je u opasnosti« itd.
               U tom svom radu napredne snage Olova nastojale su da iskoriste nezadovoljstvo stanovništva prema politici vlade Cvetković - Maček, ali i veliku skupoću, niske zarade, zakidanje nadnica radnicima, nepreduzimanje mjera protiv brojnih petokolonaša koji su otvoreno hvalili fašistički poredak, tolerisanje od strane vlasti špekulantima i zelenašima koji su sakrivali brašno i ostale živežne namirnice itd.
                 Sve je to uticalo na jačanje snaga, spremnih da se bore protiv fašističke opasnosti. Međutim, i pored toga što je pod rukovodstvom Komunističke partije Jugoslavije i njoj bliskih ljudi rastao i jačao otpor narodnih masa protiv vladajuće buržoazije, do formiranja jačeg političkog antifasističkog jezgra u olovskoj opštini nije došlo. To se može objasniti Činjenicom da su se neki od onih koji su radili na širenju naprednih ideja kratko zadržavali u olovskoj opštini, odnosno ovaj kraj su napustili u vrijeme kada su stanovnistvu Olova i okoline bili najpotrebniji. Pošto započeti posao dr Đorđa Dragića, Mare Rupene-Osolnik, Vlade Pokomog, Todora Vujasinovića i drugih nije imao ko da nastavi, došlo je do stagnacije u radu, a negdje i do potpune pasivnosti onih sa kojima su aktivisti radili.
              Osim toga, Oblasni komitet KPJ za tuzlansku oblast nije - zbog angažovanosti na drugim sektorima, ovom kraju poklanjao dužnu pažnju, a nižih rukovodstava koja bi sinhronizovala akciju naprednih ljudi nije bilo. Uz sve to, »mreža partijskih organizacija, bila je neravnomjerno raspoređena, tako da je bilo čitavih srezova (Kladanj je bio među tim srezovima) bez partijske organizacije.« Pošto su to, uglavnom, bila ekonomski i kulturno najnerazvijenija područja, problem je tim više bio izraženiji, jer su takvo stanje nastojale da iskoriste one nacionalističke i fašističke snage, koje su takode radile na vezivanju stanovništva za svoje političke ciljeve.
               Bilo je i sektaškog odnosa kad se radilo o proširenju partijske organizacije, odnosno o prijemu novih članova. Tako npr. u olovskoj opštini od 1937. godine do 1941. godine niko nije bio primljen u Partiju, mada je, kao što smo vidjeli, bilo i takvih koji su već u to vrijeme mogli da postanu članovi KPJ. Jedan od takvih jebio i Ivan Pugelj, ato susvojim radom idržanjem zaslužili i dr Đorđe Dragić, Mara Rupena, inž. Joža Izrael, inž. Dušan Blagojević i još neki.
                 Medutim, zbog angažovanosti Oblasnog komiteta KPJ za oblast tuzlansku na drugim zadacima, a još više zbog nesinhronizovane akcije naprednih ljudi u Olovu, od kojih su neki i sami nastojali da sa priče pređu na djelo, da formiraju partijske ćelije u ovom mjestu, nije došlo. Sve je ostalo samo na zamisli a samim tim su i one brojne snage medu radnim ljudima koje su željeli da se bore protiv kapitalističke eksploatacije bile prepuštene same sebi, tako da često ni dobro organizovane akcije, kao što je bila ona u Pakleniku, nisu uspijevale, niti je imao ko da vodi i usmjerava sve one snage koje su već tada bile spremne da se pod rukovodstvom Komunističke partije i naprednih ljudi, bore protiv vladajuće buržoazije i narastajuće fašističke opasnosti. A što to nije učinjeno, imaće posljedica na razvoj događaja u toku narodnooslobodilačkog rata i socijalističke revolucije, u kojoj će stanovništvo olovskog kraja, između ostalog, i zbog odlaska iz Olova većeg broja onih koji su bili bliski komunistima, odnosno onih koji su imali značajan uticaj na politička kretanja u olovskoj opštini, proći kroz teška iskušenja i doživjeti velika stradanja.
                U periodu između dva rata samo se u Olovu odvijao, doduše u veoma skučenom obimu organizovan kulturno-prosvjetni i sportski život. On je bio organizovan preko »Narodne čitaonice«, »Gajreta«, »Narodne uzdanice«, »Sokola«, kuglane i nogometnog kluba »Bor«. Dugo vremena, tu je bila i jedina četvorogodišnja osnovna škola. Kao prosvjetni radnici, inače spominju se učitelji: Ramiz Imamović, Todor Vilfan, Ružica Jamaković, Tonka Musić, Ismet Krvavac i Vojna Babunović.  Postojala su i dva doma: Sokolski i Zeljeznički u kojim su se, uglavnom, održavale sve kulturnoprosvjetne priredbe. Tako su bile poznate svetosavska, prvodecembarska, Gajretova, vidovdanska i novogodišnja zabava na kojima je program izvođen vlastitim snagama, jer su »Narodna Čitaonica« i »Gajret« imali svoje diletantske sekcije.
                »Narodna Čitaonica« osnovana je 1924. godine, a prvi predsjednik bio je Behor Levi, koga je kasnije zamijenio Avram Ozmo. Razvijajući djelatnost, čitaonica je u svojim redovima, pored Srba, okupljala Muslimane i Hrvate, kao i Jevreje i Čehe, što je u prvo vrijeme zajedničkog života u novoj državi značilo veoma mnogo. Jer, su konzervativan i vjerski zaostao svijet, kao i nošenje zara, bili velika zapreka za zajednički rad, naročito Srba i Muslimana, koji su uz to još od ranije bili zatrovani šovinističkom mržnjom. Radi toga je ovaj zajednički rad u »Narodnoj čitaonici« imao pionirsku ulogu u rušenju starih navika i prevazilaženju jaza koji je od vajkada postojao između ova tri naša naroda, kao i stranaca koji su se doselili za vrijeme austrougarske okupacije.
                 Značajno mjesto u ovom pogledu odigralo je i kulturno-prosvjetno društvo »Gajret«, koje je u svojim redovima okupljalo i Muslimane. Inače, ovim društvom su rukovodili velikosrpski orijentisani Muslimani, za razliku od »Narodne uzdanice« kojom su rukovodili profrankovački nastrojeni elementi, u svome vrhu rukovođeno velikosrpski orijentisanim Muslimanima. Inače, predsjednik »Gajreta« bio je dugo vremena Fehim Jamaković, vlasnik pilane i jedan od poznatijih pripadnika Jugoslovenske muslimanske organizacije u ovom kraju.
               Nosilac kulturno-prosvjetnog rada među hrvatskim stanovništvom bio je »Napredak«, koji se, od samog svog osnivanja, nalazio pod uticajem katoličkog klera, koji je, uzgred rečeno, već 1925. godine pokrenuo inicijativu za izgradnju nove crkve u Olovu. Crkva je, zbog nedostatka sredstava, završena tek 1937. godine.
              Djelatnost »Narodne ćitaonice« i »Gajreta« nije se odvijala samo u Olovu. Na bazi razmjene društva su davala priredbe i u drugim mjestima, a naročito često su gostovali u Han-Pijesku, Kladnju, Srednjem, pa čak i u daleko jačim centrima, Zavidovićima i Maglaju.
              Nema podataka o tome koji komadi su izvedeni (sva arhiva ovih društava je uništena u toku rata), ali se neki aktivni članovi iz tog perioda sjećaju da su, uglavnom, davane vesele predstave, kao što je, npr., bio Nušićev »Poslanik«, razni skečevi, recitacije i narodna kola. Zbog ismijavanja vlasti skečevima, režim je često kažnjavao pojedine članove, kao i predsjednike ovih kulturno-prosvjetnih društava. Sve priredbe bile su veoma dobro posjećene, tako da je prostorija gdje je zabava održavana, redovno bila mala da bi se mogli smjestiti svi oni koji su željeli da vide izvođenje nekog komada. Zbog toga je »Narodna čitaonica« koja je i sama imala svoje prostorije i baštu, gotovo svake subote u ljetne dane organizovala sijela pod otvorenim nebom, uz samu Stupčanicu i Biošticu, gdje se uz pjesmu i svirku ostajalo do kasno u noć.
                  Fudbalski klub »Bor« osnovan je 1924. godine, a osnivač i dugogodišnji predsjednik bio je stolarski radnik Stevo Levicki. Aktivni igrači bili su, pored ostalih, Sado Levi, neki Katan, Braco Golubović, Božo Kosanović i Izet Salijagić. Aktivnost kluba odvijala se samo u ljetne dane. Tada je gotovo svake nedjelje igrana utakmica, u Olovu ili u nekom od susjednih mjesta (Zavidovići, Kladanj, Han-Pijesak, Han-Kram itd.) Nekoliko utakmica u Olovu odigrao je kao gost drugih klubova i Miloš Zekić, koji je, kao član Komunističke partije Jugoslavije, te susrete koristio i za politički rad.
                Cjelokupan rad u nogometnom klubu odvijao se na čisto amaterskoj osnovi. Dresove (bili su zelene boje), gaćice, kopačke, lopte i sve ostale potrebne rekvizite nabavljali su članovi uprave i igrači svojim novcem, plaćajući uz to čak i članarinu. Igrači su sami sebi, takođe, plaćali putne troškove i hranu, a na put se, tamo gdje nije bilo željeznice, išlo pješke. Inače, dok se odigravala utakmica, u gradu gotovo da i nije bilo žive duše. Svi su, pa čak i Muslimanke sa zarovima, izlazili na igralište. Treba napomenuti i to da stariji ljudi, koji se još sjećaju tih utakmica, ne pamte da se na nekoj od njih dogodio incident.
              Organizacija jugoslovenskog »Sokola« nalazila se u rukama režimu odanih ljudi. »Soko« je uz četničku organizaciju bio jedan od najjačih oslonaca velikosrpske buržoazije u olovskom kraju. Pa i pored toga što se nalazio u rukama režimskih ljudi i »Soko« je, okupljajući uglavnom omladinu, razvijao svoju djelatnost, i to kroz sletske vježbe i takmičenja sa ostalim organizacijama. Kroz ta takmičenja, i mimo volje reakcionarnog dijela rukovodstva sokolske organizacije, stvaralo se drugarstvo i prijateljstvo između mladih od kojih su neki iz lukavačke i tuzlanske organizacije neposredno pred rat pripadali naprednom radničkom i omladinskom pokretu. Ti kontakti i susreti imali su uticaja i na opredjeljenje nekih omladinaca iz Olova za narodnooslobodilački pokret.
                Značajno mjesto u kulturno-prosvjetnom uzdizanju žena u olovskom kraju imala je, kako smo naprijed već istakli, Mara Rupena-Osolnik, koja je, kao stručna učiteljica, širila prosvjetu po selima, a njene prosvjetiteljske misije i danas se sjećaju mještani sela Bjeliša, Drecelja, Berisalića, Lišaka, Drapnića, Brda, Olovskih Luka i drugih, gdje je Mara Rupena često odlazila, podjednako se odnoseći i prema siromašnim i prema onim bogatijim, prema Srbima kao i prema Muslimanima. Njen posao nije bio jednostavan, a ni lagan. Trebalo je u jednoj zaostaloj patrijarhalnoj sredini, koja je najčešće i sama bila nepismena kao i one žene i djevojke koje je Mara Rupena trebala da obučava, prvo privoliti roditelja da puste svoju djecu da uče, a zatim te djevojke obučiti da šiju, vezu, kuvaju i održavaju higijenu u svojim domovima. Tom njenom radu naročito su se suprotstavljali muškarci, koji u svojim glavama nikako nisu mogli da shvate da ženi nije mjesto samo u kući, nego da i ona treba da uči.
                Ali je Mara Rupena bila uporna, a uz to i dobar pedagog, tako da je za vrijeme svog dvogodišnjeg boravka u olovskoj opštini uspjela da obuči i osposobi za život veći broj djevojaka i žena, i to kako iz srpskih, tako i iz muslimanskih i hrvatskih kuća. Inače, završetak školovanja svake generacije svečano je obilježavan, uz prisustvo učenica i roditelja. Tako je Mara Rupena kroz svoj rad stekla veliko povjerenje stanovništva olovske opštine, pa su kasnije i stariji kod nje često dolazili da traže savjete i mišljenja.
               Zahvaljujući onom malom broju prosvjetnih radnika koji su doduše, dugo vremena, djelovali samo u Olovu , pismenost, a sa njom i sva dobrobit koju ona nosi, polako se počela širiti i po selima olovske opštine. Međutim, treba odmah reći da je pismenost i dalje ostala privilegija muškaraca, jer je žerisko dijete rijetko kada davano u školu. Dakle, školu su, uglavnom, pohađali muškarci, dok su djevojčice, njihove vršnjakinje, ostajale kod svojih kuća da čuvaju stoku i pomažu majkama, koje su i same bile nepismene.
                Pa i pored toga najveća korist od starih i novih škola bila je u tome što je knjiga, iako još ne u tolikoj mjeri kao u nekim drugim krajevima, počela polako da ulazi i u seoske kuće, što je dugo vremena bila privilegija gradova i varošica. To je ujedno, dalo i novi kvalitet cjelokupnom životu stanovništva, jer, onaj koji je znao da čita mogao je ponešto da pročita i svom susjedu, koji do tada nije uspio da nauči pisati i čitati, a to je za prilike koje su vladale u ovom zaostalom kraju značilo mnogo. Ako se, naime, zna da je u Olovu bilo samo nekoliko radio-aparata, dok ih po selima uopšte nije bilo, onda je dnevna štampa, dakle, pisana riječ, bila glavno i jedino sredstvo putem koga su se mogle saznati vijesti i novosti. Pa i pored toga, broj listova koji je do rata prodavan u olovskoj opštini jedva da je iznosio 50-60 komada dnevno, dok je broj listova koji su odlazili u sela bio neznatan i gotovo zanemarujući.
                 I dok je na planu povećanja procenta pismenosti postignut izvjestan napredak, dotle je broj pročitanih knjiga bio i dalje minimalan. Naime, u Olovu do rata nije postojala ni jedna javna biblioteka, kojom bi se mogli služiti stanovnici grada i sela. Knjige su se nalazile u rukama pojedinaca, a najbogatiju biblioteku imao je inž. Eugen Pokorni, koja je međutim, bila nepristupačna široj javnosti. Osim toga, u Olovu nije bilo ni jedne knjižare gdje bi se knjiga, ili neka druga školska potrepština mogla nabaviti, tako da se sve to moralo kupovati u nekom susjednom gradu.
                Zdravstvena zaštita stanovništva bila je takođe, na veoma niskom nivou. Naime, nju je imao samo mali broj ljudi i to, uglavnom, oni koji su bili zaposleni na željeznici i na šumskim radilištima, dok je najveći dio stanovništva opštine bio van ljekarske kontrole. Doduše, u Olovu je postojala zdravstvena ambulanta, koja je osim olovske opštine opsluživala i Han-Pijesak. Medutim, ljekar je bio samo jedan, tako da on nije mogao da stigne svugdje i da obavi one najnužnije preglede, a o preventivi nije moglo biti ni govora. Zbog toga je dr Đorđe Dragić, nakon što je došao u Olovo, pored pružanja zdravstvene zaštite, i imao značajnu prosvjetiteljsku misiju, koja se sastojala u davanju savjeta i držanju predavanja. Međutim, sve je to za olovske prilike bilo nedovoljno, tako da je bilo sela u kojima ljekar nijedanput između dva rata nije boravio.
               Na ovim poslovima radili su i dr Avram Albahari, koji je u Olovo došao poslije Dragića, inž. Eugen Pokorni i inž. Kideri (bio šef za održavanje pruge). Posebno se svojom humanošću isticao inž. Pokorni, koji je uvijek bio spreman da čovjeku pritekne u pomoć, da mu da savjet, a nije bio rijedak slučaj da je u nedostatku ili odsustvu ljekara - pružao medicinsku pomoć i ženama prilikom porodaja.  Inače, stanovništvo olovske opštine najviše je u predratnom periodu bolovalo od crijevnih oboljenja, malokrvnosti, kožnih bolesti, a bilo je i dosta povreda na radu, šuge, a sve to su bile posljedice slabe ishrane i loših higijenskih uslova života.
              Veliko zlo za čitav olovski kraj, pored opšte zaostalosti, nepismenosti i neprosvijećenosti, predstavljao je i veliki broj kafana u kojima su radnici sa šumskih radilišta i željeznice, a i seljaci iz okolnih sela, ostavljali, ponekad, cjelokupnu zaradu, odnosno gotovo sav novac od prodane ovce, vola ili krave. Znalo se lumpovati po čitavu noć, pa i po nekoliko dana, naime sve dotle dok je bilo novca u džepu. Tu su neki od mještana Olova i okolnih sela ostavljali posljednji dinar, dok su, u isto vrijeme, njihove porodice ostajale bez gasa, soli, šećera, brašna i ostalih prehrambenih artikala koje je trebalo nabaviti za primljenu zaradu, ili za novac od prodate stoke.
                Ocijenivši da je to veliko društveno zlo od koga su propadale čitave porodice, kulturno-prosvjetna društva i pojedinci, o kojima je naprijed bilo riječi, vodili su stalnu borbu za odvlačenje ljudi od kafana, i to na taj način što su one mlađe angažovali u radu diletantskih sekcija ili nekom od sportskih društava. Osim toga, oni su pozivani na sijela na kojima su se točila samo bezalkoholna pića, a držana su i predavanja o štetnosti alkohola za čovjekovo zdravlje. I dok su ove akcije u samom Olovu dale izvjesne rezultate, dotle su sela i šumska radilišta ostala van domašaja ovih mjera, a situacija se neposredno pred samo izbijanje rata čak i pogoršala. Naime, i po radilištima su postojale brojne kafane i kantine u kojima je radnik mogao da nabavi raznu robu, ali i rakiju, koja je najčešće bila veoma lošeg kvaliteta. Sve je to tokom mjeseca davano i uzimano na kredit, jasno uz veliku kamatu, a naplaćivanje je vršeno prilikom dijeljenja plata i to često prisilno, tako je radnik trgovcima i vlasnicima kafana znao da ostavi čitavu jednomjesečnu zaradu.  
               Tako je stanovništvo olovskog kraja u predvečerje drugog svjetskog rata i napada fašističke Njemačke na našu zemlju, vladajuća buržoazija svjesno držala podalje od svega onoga što bi vodilo ma kakvom programu. Pored gušenja građanskih sloboda i suzbijanja prosvjetiteljskih tendencija, vladajuća buržoazija se suprotstavljala i svim onim inicijativama koje su išle za tim da knjiga postane sastavni dio života šireg kruga ljudi. Cilj je bio jasan. Trebalo je naime, i narod olovskog kraja zadržati podalje od onih snaga koje su, pod rukovodstvom Komunističke partije, išle za tim da putem prosvjećivanja izvuku ljude ispod uticaja popova i hodža, kao i ostalih reakcionarnih elemenata.
                   Inače, zima 1940/41. godine prolazila je u neizvjesnosti i nagađanju, hoće li biti rata ili ne, te šta namjerava da učini Jugoslavija u odnosu na fašističku Njemačku i Italiju, koje su već bile okupirale Čehoslovačku, Poljsku, Mađarsku, Rumuniju, Bugarsku i Albaniju i time sa svih strana izbile na granice naše zemlje. Narod se u to vrijeme hranio raznim glasinama od onih da Hitler neće smjeti da udari na Jugoslaviju zbog tradicionalne hrabrosti jugoslovenskih vojnika, pa do vijesti da je već dogovoreno da njemačke trupe samo prođu kroz Jugoslaviju, a da će kralj i vlada i dalje ostati na vlasti.
Međutim, ta neizvjesnost potrajala je samo do 26. marta 1941. godine. Toga dana narod je čuo nevjerovatnu, ali ipak istinitu vijest da je Jugoslavija, dan ranije, pristupila Trojnom paktu , odnosno osovini Rim-Berlin-Tokio. Oni koji su imali radio mogli su čuti pripremljeni komentar o potpisivanju tog sramotnog dokumenta, a zatim su građani Olova počeli izlaziti na ulice. Većina ih je bila zabrinuta, jer su znali šta to znači, mada su fašistički elementi, kojih je bilo i u ovom kraju, počeli da se vesele.
                  Medutim, narod nije želio da prihvati tu sramnu kapitulaciju. Zbog toga nikoga nije iznenadilo kada su Olovom prošle kolone đaka sa učiteljima, pronoseći nacionalne zastave, ispoljavajući time svoje neslaganje sa postupkom vladajuće buržoazije. Svijet koji je sjedio u kafanama i kućama, izašao je pred kolonu đaka, pozdravljao ih i radoznalo posmatrao. Tu su se našli i Isidor i Majer Levi, koji su iznosili osvježavajuća pića, i sa suzama u očima nudili demonstrantima i njihovim učiteljima .
                28. marta 1941. godine novine i radio donijeli su vijest o obaranju vlade Cvetković-Maček i obrazovanju novog ministarskog kabineta pod predsjedništvom generala Dušana Simovića, kao i o poništenju akta o pristupanju Jugoslavije Trojnom paktu. Gnjev naroda, koga su predvodili komunisti, pretvorio se u oduševljenje. To je bio najbolji dokaz da je narod odobravao nastale promjene. Zbog toga se i može reći da »događaji od 27. marta predstavljaju istorijsku pobjedu Jugoslavije nad fašističkim imperijalističkim snagama i njihovim reakcionarnim petokolonaškim i kapitalističkim uporištima u samoj Jugoslaviji. To je ujedno bio i prvi značajniji poraz Njemačke, koji je znatno doprinio da se u pokorenoj Evropi ponovo digne zastava otpora i pokoleba vjera u Hitlerovu nepobjedivost.«
               Istoga dana kad je obrazovana vlada Dušana Simovića, u Olovo su stigle vijesti o demonstracijama u Beogradu i drugim gradovima, gdje su demonstranti izvikivali parole: »Bolje rat -nego pakt«, »Beograd-Moskva jedini spas«, »Dole Trojni pakt« i druge. Čuli su se i zahtjevi o uspostavljanju tijesnih veza sa Sovjetskim Savezom, stvaranju pakta o uzajamnoj pomoći sa prvom zemljom socijalizma, uklanjanju petokolonaških elemenata iz vojne i državne administracije itd.
                 Ali, bilo je i drugih zahtjeva koje su isticali profašistički elementi. Oni su situaciju prikazivali bezizlaznom, širili parole o velikoj premoći osovinske ratne mašine. Radilo se u stvari, o njemačkoj petoj koloni, njemačkoj agenturi, kojoj su od ranije pripadali fašistički nastrojeni elementi kao što su bili šef ložionice Fritz Frajzec, Mihailo Petrov i Karlo Hakl. I ne samo oni. Bilo je tu i drugih profašistički orijentisanih pojedinaca, koji su i sami priželjkivali dolazak njemačkih trupa u našu zemlju, govoreći kako nam Hitler ovo nikada neće oprostiti.
                 Osim toga, pošto su se u aparatu za mobilizaciju nalazili brojni petokolonaši, već prvog dana nakon što su po gradu i selima bile izlijepljene plakate o mobilizaciji, s pozivom da se određena godišta odmah jave svojim vojnim odsjecima radi upućivanja na front, pojavili su se i prvi znaci haosa i rasula. Na zbornim mjestima vladala je gužva. Mobilisano ljudstvo i stoku trebalo je slati dalje, a prevoznih sredstava i oficira za prihvatanje mobilisanih nije bilo. Pojavili su se i prvi špekulanti. Trgovci su počeli sakrivati robu. Više se u radnjama nisu mogle naći najpotrebnije stvari. Škole su bile zatvorene. U opštini i šumskoj upravi malo je ko mislio na rad. U tako grozničavoj situaciji, punoj neizvjesnosti i iščekivanja, prošli su i prvi dani aprila 1941. godine. Narod je već pomislio da Hitler, ipak, neće smjeti da napadne Jugoslaviju.
              A onda je osvanuo 6. april 1941. godine.
             Vijest o bombardovanju Beograda i napadu Njemačke i Italije, odnosno Mađarske i Bugarske, na Jugoslaviju stigla je i u Olovo već u prvim jutarnjim satima. Svijet je izašao na ulice. Svi su bili uznemireni. Pa ipak kao da je rat najviše zabrinuo ono nekoliko jevrejskih porodica koje su živjele u Olovu. Na pitanje šta da se radi, niko nije znao odgovor. U nedostatku tačnih i provjerenih informacija sa fronta, po Olovu i selima pronosile su se razne vijesti, od onih da se na brojnim sektorima vode žestoke borbe, pa do takvih koje su govorile da su jugoslovenske trupe potisle Italijane i duboko prodrle u Albaniju.
                Ali malo po malo, pa su u opštinu počele da stižu i zabrinjavajuće vijesti. Prvo se čulo da su veoma teške posljedice bombardovanja Beograda, a zatim i da njemačke trupe brzo prodiru prema centralnom dijelu zemlje. Pričalo se i o prolasku kralja i jednog dijela generalštaba kroz Han-Pijesak, a tu vijest potvrdili su i željezničari koji su tog dana iz Han-Pijeska stigli u Olovo. Pa i tada, kada je rasulo jugoslovenske vojske bilo očigledno, narod se nadao da će Nijemci biti dočekani u bosanskim planinama, a ta nada bila je inspirisana željom naroda da se bori protiv agresora .
                 Protiv njemačkog fašističkog napadača željeli su da se bore i komunisti, kao i članovi Oblasnog komiteta KPJ za tuzlansku oblast (Mitar Trifunović Učo, Ivan Marković Irac, Cvijetin Mijatović Majo, Enver Šiljak, Albin Herljević i drugi), koji su preko Kladnja i Olova bili krenuli da traže front kako bi se i sami borili protiv fašističkog osvajača. Iako se, naime, aprilski rat može smatrati kao posljednji čin jedne istorijske drame, on je bio pravedan, odbrambeni, oslobodilački rat, sa osnovnim političkim ciljem da se odbrani zemlja od fašističke agresije. Zbog toga su komunisti i nastojali da se uključe u borbu protiv njemačkog agresora. Ali, umjesto fronta, komunisti su nailazili na razbacano oružje. Vidjeli su raspadanje jedne vojske koja nije stigla ni da se suprotstavi neprijatelju, a već je nestajala u ratnom haosu.
                 Naime, sa sjevera preko Tuzle, Kladnja i Olova, povlačili su se, umorni i obezglavljeni, a uz to stalno bombardovani pukovi Druge armije, kojom je komandovao general Milutin Nedić. Svi putevi koji su vodili ka jugu bili su prepuni vojnih jedinica koje su se kretale bez reda, bez određenog cilja, a svuda kuda su oni prolazili bio je razasut skupocjeni ratni materijal, nabavljen novcem koga je narod davao da bi što bolje opremio svoju vojsku. Sve je to govorilo da je cjelokupno planiranje u kabinetima bilo uzaludno: ratni plan nije se uopšte sprovodio već su se operacije vršile nasumice, bez reda i bez ikakve međusobne povezanosti.
                  Da je to bilo tako, potvrđuje i činjenica da je u vojnim kartama bio ucrtan put od Kladnja preko Olova do Sarajeva. »A toga puta nema. Komora, artiljerija i kamioni uklopili su se u tjesnacima Konjuha, ili u olovskoj kotlini iz koje dalje nema kud. A otraga naviru novi bataljoni pokisli, iscrpljeni i ozlojeđeni.« Citavo vrijeme general Nedić je sjedio sa svojim najbližim saradnicima u Kladnju, u kući prote Mihaila Savića, koji ga je uvjeravao da se sa motorizacijom dalje od Olova ne može . Ali su uobraženi generali više vjerovali svojim kartama u koje je neko ucrtao neizgrađeni put (možda onaj koji je uzeo novac sa kojim je put trebao da bude izgrađen), nego dobrim poznavaocima prilika u ovom kraju.
                  Prema tome, može se reći da su Nijemci i ustaše, sprovodeći masovan teror nad Srbima, Jevrejima i Ciganima, koji su vijekovima živjeli na ovom području, išli na njihovo potpuno istrebljenje i uništenje, i to pod rasističkom parolom »očuvanja čistote hrvatske nacije« i »stvaranje hrvatskog životnog prostora«. A jedina »krivica« onih koji su bili izloženi pokolju, hapšenju i progonima bila je u tome što su živjeli na području ustaške Nezavisne Države Hrvatske. Zbog toga je ustaški četvorogodišnji režim s pravom i nazvan vladavina strahovlade.
                Inače, vijesti o prvim ustaškim zločinima, ne samo u olovskoj opštini nego i šire, pronosile su se po selima velikom brzinom, tako da se veći broj mještana ovog kraja, već tada, počeo sklanjati po šumama i pećinama, a samim tim i dogovarati se o tome šta im valja činiti da bi se odbranili od tog ustaškog i njemačkog terora i zla. Ta uznemirenost bila je još više pothranjivana činjenicom što su željezničkom prugom Han-Pijesak - Olovo - Zavidovići transportovani i svi oni koji su bili pohapšeni u nekim drugim, susjednim opštinama, tako da se sukob između ustaša i naroda toliko bio zaoštrio, da se ništa drugo nije moglo ni očekivati nego pružanje oružanog otpora takvim postupcima okupatora i njegovih slugu.
                   Strahovlada i teror ustaša, naišli su na opštu osudu većeg broja Muslimana i Hrvata, posebno onih koji nisu, od samog početka, odobravali ustaške zločine nadsrpskimstanovništvom. Tako je  hodža Ibrahim Dedić iz Miljevića (Gurdića) javno izjavio da ne valja ono što se radi sa Srbima, dok su drugi išli i dalje od verbalnih izjava, pružajući ugroženim srpskim porodicama utočište, odnosno sklanjajući ih ispred ustaša u svoje kuće. Jedan od takvih bio je i policajac Taib Pašalić iz Gornjeg Olova, koji je dosta pomogao Srbima, dajući im propusnice, a ustanicima je kasnije dao više bombi.
Protiv ustaških zločina bio je i sam Fehim Jamaković iz Olova, koji se nije slagao ni sa tim da mu sin Meho ide za tabornika. Kada ga ovaj međutim, nije htio poslušati, Fehim mu je rekao:
             - »Ajde, ali pazi šta radiš. Nemoj da budeš krvnik. Budi dobar prema narodu i Srbima.«
                Inače Fehim Jamaković je, u to vrijeme, srpskim porodicama davao brašno, dok je Milana Grubačića Velikog izvukao iz zatvora, davši mu, tom prilikom. pištolj »da se brani od ustaša«. Kad su ustaše izvršile zločin u Brdima (tom prilikom neke ustaše su na svojim glavama nosili fesove, mada nisu bili Muslimani), Fehim Jamaković je javno pod noge bacio svoj fes, izjavivši da je njega stid što se, pod firmom Muslimana, radi. Nešto kasnije Jamaković je javno zaprijetio ustašama da će se sa njima obračunati, ako inž. Joži Izraelu bude falila i dlaka s glave.
               Ismet Mašić je hapsio neke od Muslimana (Mustafa Omerović i Mušan Bolić) zato što su štitili Srbe. Kada bi Srbima zaprijetila opasnost od ustaša, Ana i Mato iz sela Bjeliša slali su jednog od svojih sinova da bi ih zaštitili. Takav je bio i Italijan Karlo Laci, koji je takođe štitio Srbe od ustaša. Kada su ustaše za palile kuću Sime Matijaševića, Nezir Karić Zelić iz Berisalića među prvima je pri đkočio i pomogab u gašenju požara, a takvih kao što je bio Karić bilo je još.
               I Muslimani iz drugih sela nastojali su da zaštite što više Srba od razjarenih ustaških zlikovaca. Tako su Ibro i Mujo Mehanović skrivali svoje komšije - Srbe iz Soluna i drugih mjesta (Divljanoviće, Stanišiće, Krče, Ostojiće i druge) od ustaša, a to isto činile su i porodice Smajić iz Rečice i Kljaje iz Bukovog Dola. Zahvaljujući svojim komšijama Muslimanima ostala je živa i jedna djevojka iz porodice Ostojić, koju su Muslimanke sakrile obukavši je u muslimansku nošnju .
                 Šlično je bilo i u Čudama, gdje su Muslimani dugo vremena krili i hranili svoje komšije Srbe, dovodeći time u opasnost i sebe i svoju porodicu, a onda kada se to više nije moglo činiti, kada su ustaše počele da progone i Muslimane koji su sakrivali i štitili Srbe, jedni drugima su govorili:
            - »Bježite, mi vam više ne možemo pomoći, niti vas možemo zaštititi od ovih zlikovaca. «
                 Svoje neslaganje sa postupkom ustaša prema Srbima javno su ispoljili i hodža Mehmed Gurda, odnosno Huso Sarajlić i Avdo Gurda. Oni su takvim svojim stavom uticali i na ostale mještane, tražeći od njih da i dalje ostanu u dobrim susjedskim odnosima sa Srbima, da ih štite od ustaša i da ne dozvole da se nad Srbima vrše zločini. To im je dugo vremena i polazilo za rukom, ali su i oni kasnije postali bespomoćni, a neki od njih su veoma brzo i sami postali žrtva bratoubilačkog obračuna.
                Bio je to, u ona teška vremena, veliki doprinos poštenog muslimanskog stanovništva borbi srpskog naroda za očuvanje golog života ugroženog njemačkim i ustaškim terorom, ali i početak stvaranja dobrosusjedskih i bratskih odnosa između Muslimana i Srba koji su bili narušeni ne samo ustaškim zločinima, nego i politikom vladajuće buržoazije u Kraljevini Jugoslaviji.
                U to vrijeme okupatorskom i ustaškom teroru priključilo se još jedno zlo. Naime, zbog ograničenog kretanja i nemogućnosti da se nabavi hrana, pojavio se veoma rano problem ishrane, pa su ustaše tih julskih dana 1941. godine pisale: »Pučanstvo na teritoriji ove postaje (olovske - pr. autora) dosta je siromašno, a ima i takvih koji već 15 dana nisu okusili ni mrve kruha, jer ga nemaju gdje i zašto kupiti, a ko i ima malo novaca ne smije da ide na put, jer se boji da će ga ubiti i opljačkati.«
                Ustaški teror nad stanovništvom, izazvao je »zabrinutost« i kod samih njemačkih vlasti. Vidjevši da ustaše nemilosrdno ubijaju ljude čak i na javnim mjestima, a plašeći se oružane pobune ugroženog naroda, Njemačka komanda u Sarajevu održala je 20. juna 1941. godine konferenciju sa političkim i vojnim funkcionerima ustaškog pokreta, na kojoj je traženo da ustaše donekle ublaže svoje postupke prema Srbima, »jer je to potrebno u interesu opšteg mira i napretka. «Prilikom tih razgovora, ustaški funkcioneri su se pravdali da im nisu bili poznati postupci ustaša prema srpskom stanovništvu, obećavši da će o tome ubuduće povesti računa, ali da vojska dolazi kao posljednje sredstvo za održavanje reda.
                  Bio je to međutim, običan manevar i Nijemaca i ustaša. Jer, ni poslije ove konferencije situacija se ništa nije promijenila. Naprotiv, nakon napada Njemačke na Sovjetski Savez i početka oružane borbe, ustaška, a i njemačka, divljanja uzela su još više maha, a u olovskoj opštini registrovano je nekoliko slučajeva »dobrovoljnog« predavanja svojih imanja ustašama, da bi za isto dobili dozvolu za odlazak u Srbiju.  Međutim, malo je ko od ovih »dobrovoljnih« davalaca svojih imanja stigao u Srbiju, jer su ih iste one ustaše koje su prigrabile srpsku zemlju, ubijale prije nego što su mogli stići do cilja.
              Zbog toga se i može reći, da su ustaše, podstrekivane od Nijemaca, od samog početka nastojale, da olovsku opštinu kao pogranično područje prema Srbiji, očiste od srpskog stanovništva i da se »ovaj kraj pretvori u snažan bedem prema tzv. istočnom carstvu. «